PAARS is onderdeel van de Diversiteitsweek
Polarisatie
Conflict en polarisatrie
Discussie vertrekt meestal vanuit een ‘controverse’ binnen de groep: een heftig meningsverschil, een twistpunt of een ideologische strijd. In de meeste klasgroepen is er de mogelijkheid om het over die verschillen te hebben en de discussie te voeren.
Sommige groepen echter zijn gepolariseerd: daar is het erg moeilijk nog echte dialoog te voeren en is er eigenlijk onvoldoende veiligheid om het over de verschillen te hebben.
Polarisatie wordt vaak gezien als een uit de hand gelopen conflict. Daarom vallen we vaak terug op technieken uit de conflicthantering om met polarisatie om te gaan. Dat is echter ineffectief: er is namelijk een groot verschil tussen conflict en polarisatie.
- Bij een conflict zijn er rechtstreeks betrokkenen: zogezegde ‘probleemeigenaren’. Ook een conflictmijder kan zo deel uit maken van een opgelopen conflict en dus ook probleemeigenaar zijn.
- Bij polarisatie (‘wij-zij-denken’) heb je steeds de keuze om je als probleemeigenaar op te stellen.
Wij-zij-denken
Polarisatie, wij-zij-denken, is steeds een gedachtenconstructie. Het is altijd abstract. Het is alles wat gedacht kan worden over het 'wij' en het 'zij'. Het zijn steeds gedachten over identiteiten die tegenover elkaar geplaatst worden (wij-zij dus). Je kan het maar moeilijk waarnemen, wat een groot verschil is met conflict. Het gaat over hoe leerlingen in het ASO denken over leerlingen in het BSO, het gaat over hoe meisjes over jongens denken, moslims over niet-moslims en omgekeerd, enz.
- Slecht nieuws: we zullen altijd polariseren, omdat het ons net identiteit verschaft. In onze zoektocht naar
identiteit gaan we betekenis toekennen aan bepaalde identiteiten en daarvoor versterk je polarisatie,
omdat het ook iets zegt over de tegenpool.
- Goed nieuws: het is een gedachtenconstructie. Dat is iets maakbaars, beïnvloedbaar. We staan dus niet
machteloos tegen wij-zij-denken.
Polarisatie heeft brandstof nodig. Waaruit bestaat de brandstof? Uit eenvoudige stellingen, beweringen over de identiteit van de tegenpool. Ook goede uitspraken over de identiteit van de andere pool voedt in die zin polarisatie. ‘Vluchtelingen zijn gelukszoekers’, ‘Meisjes zijn goed in multitasken maar hebben geen oriëntatiegevoel, ...’ In de meest eenvoudige vorm klinkt het als: ‘Wij zijn goed, zij zijn fout.’ Het is belangrijk te beseffen dat, als je in een gepolariseerde setting gaat spreken en werken rond identiteit, je dan vooral olie op het vuur gooit.
Polarisatie draait om een gevoelsdynamiek. We denken dat er feiten uitgewisseld worden via beweringen, dat er kennis toegevoegd wordt aan het debat. Maar dat is in werkelijkheid niet zo. De onderbuik haalt het binnen het wij-zij denken van het hoofd. Dat zorgt voor een gevoel van onmacht bij zij die uit het wij-zij denken willen blijven of stappen: hoe goed argumenten, bewijzen of feiten ook zijn, de onderbuik haalt het van de redelijkheid. Werken rond begrip voor de standpunten van de ene pool bij de andere pool en kennis uitbouwen over de identiteit van de ander biedt daarom ook maar een beperkt antwoord op polarisatie.
Toxische en andere polarisatie
We leven in een steeds meer polariserende wereld en er wordt de laatste tijd veel gesproken over hoe polarisatie verdeelt en verscheurt. Maar spanningsvelden zijn de motor van het leven en kunnen dus ook gezien worden als een constructieve kracht. Polarisatie en botsende meningen zijn kenmerken van een gezonde democratie.
Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen gezonde en toxische vormen van polarisatie. Polarisatie wordt ongewenst indien we mensen met een andere mening als gehate tegenstanders zien en we niet meer luisteren naar argumenten. We spreken in dat geval van negatieve of toxische polarisatie.
Polarisatie als verbindend conflict
Wrijvingen of tegengestelde meningen en belangen zijn niet iets om van weg te lopen. In plaats van radicaal te kiezen voor een van de twee uitersten hebben we meer aan het vinden van een goede balans en aan het benutten van confrontatie om tot een betere oplossing te komen. In die zin kan conflict ook verbindend werken!
Ook als je (nog) niet komt tot het transformeren van een conflict: bedenk dat je wrijving met iemand kan hebben, maar toch de relatie goed kan houden, als je de ander maar als mens kan blijven zien. Of zoals de historicus en futuroloog Yuval Noah Harari zegt: 'De mensen met wie we het meeste ruzie maken, zijn vaak onze eigen familieleden. Identiteit wordt meer bepaald door conflicten en dilemma’s dan door overeenkomsten.'
Bron: Demoklap
Vijf rollen binnen polarisatie
Volgens het model van de Nederlandse filosoof Bart Brandsma (2016) zijn er vijf rollen belangrijk binnen polarisatie.
Inzicht in de samenhang van deze vijf rollen levert ook inzicht in de dynamiek van polarisatie op.
- Pusher: stelt de tegenpool in een slecht daglicht, levert brandstof voor (verdere) polarisatie en zet de 'silent' onder druk om partij te kiezen.
- Joiner: maakt een keuze voor een 'kamp', krijgt op die manier zichtbaarheid en medestanders. De 'joiner' stelt zich steeds iets meer gematigd op dan de 'pusher'.
- Silent: biedt weerstand aan de polarisatie. Hierdoor wordt escalatie van het zwart/wit-denken voorkomen. Hier vind je nuance, neutraliteit maar ook: onverschilligheid.
- Scapegoat: op het ogenblik dat polarisatie maximaal is komt de 'scapegoat' in beeld. Deze wordt gevonden in het midden (zowel de 'silent' als de 'bridgebuilder' komen in aanmerking).
- Bridgebuilder: deze wil werken aan harmonie, dialoog en begrip maar levert daarmee – vaak met de beste bedoelingen – brandstof voor polarisatie.
Polarisatie in de praktijk:
Hoe constructief omgaan met polarisatie?
De manier waarop vaak met polarisatie wordt omgegaan, blijkt contraproductief. Vaak staat er een ‘bemiddelaar’ op die toch dialoog wil organiseren tussen de twee polen. Daartoe geeft hij vooral aandacht aan de polen: hij laat ze één voor één aan het woord, in de hoop zo ‘wederzijds begrip’ te ontwikkelen. Die aandacht voor de polen maakt de polarisatie enkel erger: de polen krijgen weer de kans om vooral over hun identiteit en die van de ander te spreken – wat olie op het vuur is van de polarisatie en de polen enkel sterker maakt. In die zin zullen methodieken, die passen bij controverse, in een gepolariseerde groep ook vooral averechts werken. Praten over verschillen of verschillen in identiteit of (culturele) zienswijze, zal de kloof enkel vergroten.
Brandsma raadt daarom aan om in gepolariseerde groepen over te schakelen op wat hij de ‘vier gamechangers’ noemt.
• Gamechanger 1: Verander van doelgroep.
Richt je als leerkracht niet op de polen (de 'pushers') maar probeer de grote groep in het midden te versterken (de 'silent’) door met hen aan de slag te gaan. Wat doet een bepaalde uitspraak met hen? Ook 'pushers' richten zich op deze middengroep, en voeren bij hen de druk op om kamp kiezen, voor of tegen. Je kan alleen effectief depolariseren door dezelfde strategie te hanteren, je aandacht weg te halen van de polen en te investeren in het midden.
• Gamechanger 2: Verander van onderwerp.
Verleg het debat en ga op zoek naar het verlangen van het midden. Benadruk daarbij niet waarin mensen verschillen en praat niet over onderwerpen die verdelen, maar ga op zoek naar onderwerpen die verbinden. Zoom bijvoorbeeld in op bepaalde gemeenschappelijke problemen. Blijf dus niet in bepaalde tegenstellingen van identiteiten zitten (bv. zij die terroristen ‘helden’ vinden versus zij voor wie het ‘grote criminelen’ zijn) maar ga naar een vraagstuk van het midden. De vraag is dan niet of ze al dan niet helden zijn, maar wordt wel: 'Wat raakt ons binnen dit verhaal?'.'Wat herkennen we binnen dit verhaal?'. 'Hoe dichtbij komt dit verhaal?'. 'Kunnen we iets met dit verhaal, nu, vandaag? Of niet?'. 'Wat kunnen of willen we doen?'.
• Gamechanger 3: Verander van positie.
Het juiste onderwerp kom je alleen te weten door echt in dialoog te gaan, in plaats van je op te stellen boven de partijen. Elke goede dialoog begint met luisteren. Luisteren kan maar als je zelf van positie verandert en tussen de jongeren in het midden gaat staan.
Plaats je niet als bemiddelaar ‘boven’ de groep en de 'pushers', maar ga tussen de groepen staan, zonder oordeel
of positie te kiezen.
• Gamechanger 4: Verander van toon.
Ten slotte verander je ook van toon. Als je in het midden staat vel je geen oordeel. Je gaat wel op een verbindende manier in gesprek met mensen. Moraliseer niet, druk niet je eigen mening door, maar werk met mediative speech en mediative behaviour.
Veroordeel niet. Luister goed en kijk goed naar wat er gebeurt in je groep.
Bron: Demoklap
Vijf tips om met polarisatie om te gaan.
1.Kom uit je bubbel en ontmoet andere mensen dan jij
Ga face-to-face-gesprekken aan, in plaats van op veilige afstand via sociale media te reageren. Paradoxaal genoeg is het in de ontmoeting dat we ook andere facetten gaan zien van die 'ander', die we vaak dan weer wél herkennen. Mensen worden zo plots veel meer dan enkel dat 'ene standpunt', dat 'ene gedrag' of dat 'ene kenmerk'.
2. Stel je oordeel uit en stel nieuwsgierigheid voorop
Ook als de ander komt met iets dat je niet kan plaatsen, of misschien verwerpelijk vindt, stel dan vragen in plaats van er meteen iets van te vinden. Ga op zoek naar de onderliggende positieve waarden en behoeften van de ander. Zou er achter het gedrag van die ander ook een positieve intentie kunnen schuilen? Soms is de manier waarop zo'n intentie zich uit niet oké, tot zelfs gevaarlijk. Maar probeer de uitingsvorm te scheiden van de intentie. Nieuwsgierig zijn en vragen stellen, wil niet zeggen dat je het ermee eens bent. Luister aandachtig naar de antwoorden en hoor wat er niet of tussen de regels wordt gezegd.
3. Vraag je af waarom het je zo raakt en spreek het uit
Anderen kunnen ons heel erg raken met wat ze zeggen of doen. Keer eerst even naar binnen, voor je in reactiemodus gaat. Welke emotie roept het op? Maakt het je bang? Of kwetst het jou misschien? Hou dat gevoel niet tegen, maar laat het als een golf opkomen en weer vanzelf wegtrekken. Hoe meer je probeert dat gevoel weg te drukken of te negeren, hoe meer het je in zijn greep houdt. Nadat de heftigste emoties voorbij zijn, kun je je afvragen wat deze reactie zegt over je eigen waarden en behoeften: 'Waarom raakt me dit zo?' Benut de situatie als een kans om jezelf beter te leren kennen. Triggert het misschien je eigen schaduwkanten: eigenschappen van jezelf die je liever niet onder ogen wil zien en zo veel mogelijk wil wegdrukken? Misschien is wat jou ergert bij anderen een aspect van jezelf dat je niet wil erkennen? Kortom: wat zeggen je ergernissen over jezelf? Spreek vervolgens uit wat bij jou voor spanning zorgt en negeer of verbloem het niet, want anders ontploft het toch vroeg of laat. Spreek daarbij vanuit de eigen beleving ('Ik ervaar het...') en niet vanuit een beschuldiging ('Jij dit of dat...').
4. Zoek en-en-oplossingen
Als je een beter zicht krijgt op jouw drijfveren en die van de ander, kan je een volgende stap zetten. Je gaat zoeken naar nieuwe oplossingen die de dieperliggende waarden en behoeften van beide partijen verbinden. Je koppelt je dus los van de concrete oplossingen die beide partijen voorstaan, maar stelt de vraag hoe je de onderliggende waarden en doelen kunt bereiken. Door de vraag anders te stellen creeer je de ruimte om samen tot verrassende out-of-the-box-oplossingen te komen waar beiden zich in kunnen vinden en soms ook 1+1=3 te realiseren!
5. Doorbreek de dramadriehoek en behoud de vrijheid
Je bent nooit voor 100% 'dader', 'slachtoffer' of' redder'. Neem je eigen verantwoordelijkheid om zaken vast te pakken en te vertalen naar iets positiefs. Nestel je niet in een deelidentiteit, die je kan herkennen aan gedachten zoals: 'Arme ik, er is mij onrecht aangedaan...' Ook voor 'daders' zijn er telkens nieuwe kansen om zichzelf te vernieuwen. En 'redders' nestelen zich vaak in de reddersidentiteit en staan zo een echt fundamentele oplossing in de weg, omdat ze bang zijn niet meer nodig te zullen zijn. Bedenk ook dat elke situatie anders kan zijn. Laat je niet door een gepolariseerde situatie in een bepaalde rol of positie dwingen of reduceren tot een enkel deelaspect van jezelf.
Bron: AOG
Meer info
Meer weten over succesvol depolariseren?
Lees het boek van Bart Brandsma, of volg één van de opleidingen van Wij-Zij.
